In 1780 legde keizer Josef II de eerste steen voor de vesting, bedoeld als bolwerk tegen de Pruisen in het noorden, en noemde haar Theresienstadt, naar zijn moeder, keizerin Maria Theresia. Bouwmeester Mezières ging uit van de nieuwste theorieën betreffende de vestingbouw. De vesting kreeg de vorm van een achthoekige ster, met op elke hoek een bastion dat een stad van 700 x 500 m omsloot, verdeeld over 20 vierkanten waarop bebouwde blokken ontstonden: behalve woningen ook kazernes, arsenalen, magazijnen en geniegebouwen. Eén blok (110 x 70 m) bleef in het midden leeg: het appel en exercitieterrein, tegenwoordig het grote stadsplein. De verdedigingswerken waren door meer dan 13 km lange onderaardse gangen met elkaar verbonden, tot en met de Kleine Vesting, iets ten oosten van de stad. In 1784 telde Theresienstadt 15.000 inwoners en een garnizoen van 16.000 man.
De vesting heeft nooit een militaire rol gespeeld en in 1886 werd het garnizoen in alle stilte opgeheven.
De Kleine Vesting werd een staatsgevangenis voor tegenstanders van de Habsburgse monarchie. Ook Gavrillo Princip was hier ooit opgesloten: hij pleegde in 1914 in Sarajevo de moordaanslag op aartshertog Frans-Ferdinand, een gebeurtenis die de aanleiding zou zijn tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.

In 1941 evacueerde de SS de gehele bevolking van Terezin en richtte de stad in als getto voor joden, eerst afkomstig uit Bohemen en Moravië, later ook uit andere landen. Het was trouwens de bedoeling van de nazi's om de joodse bevolking te 'concentreren' in bepaalde locaties, vandaar de naam 'concentratiekampen'.
In het begin ging Theresienstadt door voor een kamp met een relatief mild regime: zo was het de gevangenen toegestaan toneelstukken op te voeren, concerten te geven en lezingen te houden, er waren zelfs scholen en er was een vorm van zelfbestuur. De nazi's lieten zelfs een commissie van het Internationale Rode Kruis toe in dit in hun ogen 'modelkamp'. Daartoe werd alles opgeknapt, en de waarnemers concludeerden precies wat de nazi's gehoopt hadden.
Velen waanden zich hier aanvankelijk veilig, maar al gauw bleken de ware Duitse bedoelingen: Theresienstadt werd een doorgangskamp, een tussenstop op weg naar de vernietigingskampen waaronder Auschwitz. Dit nam niet weg dat er in het kamp toch vele verschrikkelijke zaken gebeurden. Van de bijna 140.000 mannen, vrouwen en kinderen die in Theresienstadt zijn geweest, stierven er 26.000 in het kamp zelf, meer dan 100.000 anderen kwamen na deportaties elders om het leven. Toen het Russische leger Theresienstadt bevrijdde, trof men 17.000 overlevenden aan. Cijfermateriaal over gevangenen en overlevenden verschilt enorm.

Van de Grote Vesting, het eigenlijke stadje, maakten de nazi's dus een joods ghetto, dat officieel aangeduid werd als 'Vorzugslager'. Het getto had wel een zelfstandig joods bestuur, maar dat had natuurlijk niets te vertellen en kon ook niets doen aan de voortdurende vernederingen en mishandelingen van hun mensen door de nazi's.

De Kleine Vesting diende vanaf juni 1940 als uitwijkgevangenis voor de overvolle Praagse gevangenis waar politieke gevangenen ondergebracht werden.
Hier waren de mensen in kleine, donkere en vochtige ruimtes gehuisvest. Vele gevangenen zijn aan ondervoeding, uitputting en mishandeling gestorven. Ook hebben de nazi's veelvuldig executies uitgevoerd.
Het complex van de kleine Vesting is verdeeld in vier vestinghoven die bestemd waren voor de gevangenen. Deze liggen rondom het centrale gedeelte waar de nazi's gehuisvest waren en hun vermaak zochten. Nu is daar een museum ingericht en in de voormalige bioscoop zijn korte films over het dagelijks leven in het kamp te zien. Bij de ingang ligt de Nationale Begraafplaats, waar vele tienduizenden slachtoffers begraven liggen.

Webpages over Terezin:

Terezin Memorial

Terezin